Brüsseldə Avropa Birliyi Şurasının rəhbəri Şarl Mişelin vasitəçiliyi ilə Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin görüşü keçirildi. Kifayət qədər diqqətçəkən görüş olduğunu demək mümkündür.

Görüş zamanı müzakirə edilənlər görüşün hansı atmosferdə keçdiyini və sonrakı proseslərlə bağlı fikir irəli sürməyə əsas verir.

Budəfəki görüşdə 7 əsas məsələ müzakirələrin əsasını təşkil edib:

Birincisi, biri və ən ümumisi Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin tənzimlənməsi, o cümlədən sülh müqaviləsinin hazırlanması üzrə danışıqlar prosesidir.

Bu məsələ o baxımdan ümumidir müzakirə edilən digər məsələlər həmin bu məsələnin detallarıdır. Yəni Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin tənzimlənməsi, o cümlədən sülh müqaviləsinin hazırlanması və imzalanması danışıqların əsasını və yekununu təmsil edir.

Rəsmi Bakı məsələnin ən qısa zamanda, daha dəqiqi, 2024-cü ilin sonlarına qədər həllində israrlıdır. Prosesi sürətləndirmək üçün əlindəki bütün diplomatik-siyasi rıçaqlardan istifadə edir. Hətta lazım gələrsə, hərbi variantın da gündəlikdə olduğunu şifahi və əməli şəkildə göstərir. “Qisas-2” əməliyyatı da buna misal ola bilər.

İkincisi, müzakirə edilən məsələ Azərbaycanın suverenliyi və qanunları əsasında Qarabağın erməni əhalisinin məskunlaşması və növbəti mərhələdə məcburi köçkünlərin qaytarılmasıdır.

Rəsmi Bakı bunu daxili məsələ hesab etdiyi üçün Brüssel görüşünün gündəliyinə çıxarmaq istəmir. Lakin Ermənistan tərəfinin Qarabağı Azərbaycan ərazisi olaraq tanıması, bununla belə, ermənilərin taleyi ilə bağlı məsələdə narahatlığına görə bunun müzakirəsi mümkündür.

Bütün hallarda rəsmi Bakını maraqlandıran məsələ reinteqrasiya prosesinin qısa zamanda, özü də uğurla başa çatmasıdır. Əgər bu məsələ Brüssel görüşlərində müzakirə ilə həllini tapacaqsa, bizim üçün heç bir fərqi yoxdur.

Diqqqətçəkən bir məqam isə Ermənistan Təhlükəsizlik Şurasının keçmiş katibi David Şahnazaryan Azərbaycanın Qarabağdakı erməni əhalisi ilə bağlı proqram hazırladığını iddia etməsidir. O bildirib ki, rəsmi Bakı Qarabağ və orada yaşayan erməni əhalinin Azərbaycana tam inteqrasiyasını əhatə edən proqram hazırlayıb.

Bu, “yol xəritəsi” 4 mərhələdən ibarətdir:

- Sənədlərin Azərbaycan pasportu ilə dəyişdirilməsi, yəni ermənilərin pasportlaşdırılması;

- Qarabağda Azərbaycan manatının dövriyyəyə buraxılması;

- Qarabağdakı silahlıların tamamilə tərki-silah edilməsi və ləğv olunması;

- Hakimiyyətin tamamilə Azərbaycan hökumətinə verilməsi.

Şahnazarov bildirib ki, bu proqramın həyata keçirilməsi üçün 12 ay müddət nəzərdə tutulub və hər mərhələ 3 ay ərzində yerinə yetirilməlidir.

Şahnazarovun açıqlamasının detallarından çox proqramın həyata keçirilməsi üçün 12 ay müddətin nəzərdə tutulması və hər mərhələnin 3 ay ərzində başa çatması diqqət çəkir. Bu, rəsmi Bakının prosesi bitirmək istədiyi müddətlə üst-üstə düşür. Bunun baş verib-verməyəcəyi gələcək proseslərdən asılıdır. Lakin ümumilikdə bu tipli bir həll variantını məqbul saymaq olar.

Üçüncüsü, müzakirə edilən məsələlərdən biri də Ermənistanın qanunsuz silahlı birləşmələrinin Azərbaycan ərazisindən çıxarılmasıdır. Prinsip etibarilə 10 Noyabr bəyanatının dördüncü bəndinə görə, Ermənistan silahlı qüvvələri Azərbaycan ərazisini tərk etməli, bununla paralel Rusiya sülhməramlıları regiona gəlməli idi. Lakin bu bənd bu günə qədər icra edilməyib.

Hazırda Qarabağda 10 minə yaxın erməni silahlı birləşməsinin olduğu məlumdur. Ermənistan tərəfi Qarabağda onun hərbçilərinin olmadığını iddia etsə də, son insidentlər fonunda ölən şəxslərin Ermənistan vətəndaşı olması müəyyən edilib.

Aydın məsələdir ki, rəsmi Bakı Qarabağdakı silahlıların Ermənistanın nəzarətində olmadığını bilir. Burada edilən təzyiqlərin məqsədi Ermənistanın həmin silahlıları qanunsuz adlandırmasıdır. Rəsmi İrəvan Qarabağdakı silahlıları qanunsuz adlandırsa, bu, Bakının ehtimal olunan anti-terror əməliyyatı üçün əlini gücləndirər.

Dördüncüsü, Laçın sərhəd-keçid məntəqəsində son qaçaqmalçılıq cəhdlərinin aşkarlanması məsələləri də müzakirə edilən mövzulardandır.

Rəsmi Bakı Laçın sərhəd-keçid məntəqəsində nəzarət imkanlarının artırılması üçün əlavə qurğular qurması buranın iki dövlət arasında əsas sərhəd-keçid məntəqəsi olmasını istəyir.

Digər dövlətlərlə olduğu kimi, Ermənistandan Azərbaycan ərazinə daxil olan şəxslər və ya yük maşınlarının beynəlxalq hüquq çərçivəsində tənzimlənməsini tələb edir.

Beşincisi, sərhədlərin demarkasiyası, nəqliyyat kommunikasiyaları və dəhlizlərin açılması, xüsusən Azərbaycanın Qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında dəhliz məsələsi də tərəflər arasında müzakirə edilən mövzulardandır. Hətta demək olar ki, Brüssel görüşünün əsas müzakirə edilən mövzuları məhz bunlardır.

Sərhədlərin demarkasiyası məsələsində tərəflərin görüşləri fərqlidir. Düzdür, tərəflər bundan öncəki Brüssel görüşündə sərhədlərin 1991-ci il Almatı bəyanatına uyğun tanınmasından razı olsalar da, anklav və eksklavlar məsələsində fikir ayrılığı müzakirələrin uzanacağını göstərir.

Bu məsələnin həlli sülh müqaviləsindən sonraya da qala bilər. Və ya anklav prinsipi, habelə tərəflərdən birinin güzəştə getməsi ilə daha tez müddətə həll edilə bilər.

O ki qaldı Azərbaycanın Qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında dəhlizin açılması məsələsinə, Ermənistan dəhliz ifadəsinə qarşıdır. Ümumiyyətlə, bu məsələ “dəhlizə dəhliz” prinsipi ilə həll edilməlidir. Yəni Laçın dəhlizi varsa, Zəngəzur dəhlizi də olmalıdır. Yox, Ermənistan dəhliz vermək istəmirsə, əvəzində, Laçın dəhlizindən imtina etməlidir.

Altıncısı, Brüssel görüşü zamanı müzakirə edilən məsələlərdən ən maraqlısı bəlkə də, Qərbi azərbaycanlıların öz doğma yurdlarına qayıtmasıdır.

Rəsmi Bakı bu məsələyə xüsusi həssaslıqla yanaşır. Hətta bu məsələnin yekunda icrası üçün regionlarda, habelə paytaxtda icmalar vasitəsilə Qərbi azərbaycanlıların siyahıya alınması prosesinə başlanılıb.

Ermənistanla Azərbaycan arasında yekun sülh olacaqsa Qərbi azərbaycanlıların ata-baba yurdlarına qayıdışı gerçəkləşməlidir.

Ermənistanda Qərbi azərbaycanlıların varlığı gələcəkdə gərginliyin yenidən alovlanmasının qarşısını ala bilər.

Yeddincisi, müzakirə edilən digər məsələ humanitar yüklərin marşrutunun Laçın yolundan Bərdə-Ağdam marşrutuna dəyişməsidir.

Əslində bu məsələ rəsmi Bakının uzun müddətdir gündəliyindədir. Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin (BQXK) Laçın yolu ilə qanunsuz daşımalarının aşkarlanması fonunda isə rəsmi şəkildə tələb halına keçib.

Bakı, başda humanitar daşımalar olmaqla, digər daşımaların Laçın yolundan Bərdə-Ağdam marşrutuna doğru dəyişməsini tələb edir. Bu baş verərsə, Azərbaycan həm humanitar yük adı altında daşınan mallara nəzarət edə, həm də Qarabağ ermənilərinin təminatını özü qarşılaya bilər. Bu isə reinteqrasiya prosesinə müsbət təsir edər.

Turan RZAYEV
Politoloq